شاعرانگی در داستان

 

فصلنامه بابان

سال اول/ شماره دوم/ تابستان98

شاعرانگی در داستان (کنایه)

علیرضا خسروانی

 

فایل pdf و با کیفیتِ شماره دوم فصلنامه بادبان را می‌توانید در انتهای همین پست دانلود نمایید.

 

آرایه های ادبی و آنچه بعنوان اشتراکات میان شعر و داستان از آنها یاد می شود، علاوه بر زینت کردن اثر ادبی به لحاظ زیبا شناختی به صاحب اثر این کمک را می کند تا جمله یا جملاتی طولانی را در قالب ترکیبی کوتاه و البته زیبا ارائه دهد. در این بین، برخی از این آرایه ها قابلیت مانور بیشتری برای نویسنده یا شاعر دارند تا با استفاده از آنها تصاویری بهتر و البته متناسب تر با فضای اثر خلق کنند. گاهی صاحب اثر این شانس را دارد تا متناسب با نوع ادبی که ارائه می‌دهد از این آرایه ها بهره ببرد. بعنوان مثال ممکن است یک شاعر برای خلق تصاویر زاییده ذهن خود از آنها بهره ببرد و یک داستان نویس برای نشان دادن زبان و لحن شخصیت‌های داستانش از آنها استفاده کند. و یا کوتاهی و موجز بودن یک اثر می تواند کاملا بستگی به نوع استفاده از این اشتراکات یعنی آرایه‌های ادبی داشته باشد. چراکه هر ترکیب شاعرانه مانند انواع استعاره، مجاز، کنایه و غیره مانند بسته‌ای، حامل معانی بسیار و البته کاربردی عمل می‌کنند. بعنوان مثال به سطری از رمان شوهر آهو خانم اثر محمدعلی افغان توجه کنید:

(( نوروز خپل هم بیکار است، روی سکوی قهوه خانه نشسته زیر بغلهایش را نگاه می کند، لب تر کنی معلق زنان اینجا حاضر شده است. ))

نویسنده در این سطر از آرایه کنایه بعنوان یکی از اشتراکات شعر و داستان _چندین بار، پشت سر هم_ استفاده کرده است. بجای استفاده از جملات بسیار و البته عادی برای نشان دادن بیکاری و علافی یک شخصیت (نوروز خپل) بصورت کنایی می نویسد: به زیر بغلهایش نگاه می‌کند که کنایه از بیکاری است. و یا لب تر کردن که کنایه از یکبار چیزی را گفتن است و معلق زنان که ترکیبی کنایی است به معنای با عجله آمدن.

 

 

    

 

 تعریف کنایه

اما برای تفهیم دقیق ترِ این موضوع، بهتر است ابتدا تعریفی اجمالی از کنایه بیاوریم:

جلال الدین همایی (1278 _ 1359) ادیب ایرانی، در تعریف کنایه چنین می نویسد :  (( کنایه در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح، سخنی است که دارای دو معنی قریب و بعید باشد، و این دو معنی لازم و ملزوم یکدیگر باشند. پس گوینده آن جمله را چنان ترکیب کند و به کار برد که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور منتقل شود )).

به عبارت ساده تر، کنایه، واژه یا عبارتی است که معنای نزدیک آن مورد نظر گوینده نیست، بلکه مفهوم دورِ آن مدنظر است. مثال:

وقتی می گوییم (فلانی دست به جیب است) صرفا منظورمان این نیست که مدام دستهایش را در جیبش می برد، بلکه مراد از این عبارت خَیر و بخشنده بودن اوست. و یا عبارت (دست و پا گم کردن) کنایه از هول شدن و نگرانی است. وگرنه چگونه ممکن است کسی دست و پایش را گم کند. هرچند برای مخاطب هردومعنی آن دریافت می شود اما معنای دوم مورد نظر است. یا ثابت قدم بودن که کنایه از با اراده بودن است.

 

تفاوت کنایه و مجاز

با این تعاریف و به خاطر نزدیکی زیاد مجاز و کنایه به هم، ممکن است جایی آن‌ها را از هم تشخیص ندهیم و اینکه بسیاری از قدما کنایه را نوعی مجاز می دانند. که البته تفاوت‌های ظریفی بین آنها وجود دارد. ازجمله اینکه در مجاز همیشه قرینه‌ای وجود دارد که ما را به سمت معنای حقیقی می‌برد. و اینکه مجاز در واژه خودش را نشان می‌دهد و کنایه در ساختار کلام. به‌ این ‌ترتیب شاعر یا نویسنده، زمانی که نخواهد یا به هر دلیلی نتواند منظور خودش را صریح بیان کند از  کنایه استفاده می‌کند. و ساده‌تر اینکه در مجاز، فقط یکی از دو معنی، قابل دریافت است؛ آن هم معنی غیرحقیقی است. اما در کنایه، هردو معنی دور و نزدیک دریافت می‌شود ولی معنی دور اراده شده است. برای مثال وقتی در بیان خسیس بودن کسی می گوییم: (آب از دستش نمی‌چکد) هم معنای نریختن آب از دستش دریافت می‌شود، هم معنای دوم یعنی خسیس بودن. اما معنای دوم مورد نظر است. و یا (دست گل به آب دادن) که کنایه از اشتباه بزرگ کردن است.

 

 

تفاوت کنایه و استعاره

در برخی موارد پیش می آید که کنایه و استعاره در هم می‌آمیزند اما این بدان معنی نیست که کنایه گونه‌ای از استعاره باشد یا بالعکس. بعنوان مثال در عبارت ((گل نامه‌ی غم به دست گیرد)) استعاره‌ای است که حاصل معنی آن، کنایه از پژمردگی گل است و همانطور که پیش‌تر گفته شد، برخی از آرایه‌های ادبی در حین کوتاه بودن آنها از لحاظ واژگانی، مانند بسته‌ای، حامل مفاهیم زیبا و ادبی کاربرد دارند که برای تفهیم بهتر مخاطب به یاری صاحب اثر می‌آیند. گاهی برخی از این آرایه‌ها از این جهت وظایف یکسانی دارند، اما کاملا با یکدیگر متفاوتند؛ مانند تفاوت کنایه و استعاره:

معمولا استعاره در (واژه) و کنایه در (ساختار کلام) روی می دهد، مثال:

گفتا که مرو به غربت و می بارید

از نرگس تر، به لاله بر مروارید

(نظامی)

در این بیت نرگس، لاله و مروارید به ترتیب استعاره از چشم، چهره و اشک هستند.

اما در بیت:

دامن هرگل مگیر و گرد هربلبل مگرد

طالب حسن غریب و معنی بیگانه باش

(صائب)

 

عبارتهای : (دامن چیزی را گرفتن)  و (گرد چیزی گردیدن) کنایه هستند و در بافت کلام و عبارت آمده اند.

 

 

کنایه در داستان

کنایه یکی از عناصر تصویرساز در شعر و ادب فارسی است و به مثابه نوع ادبیِ بکار رفته، کارکردهای متفاوتی دارد. شاعر به وسیله ی کنایه عواطف و احساسات خود را هنرمندانه و مؤثر بیان می کند؛ گاهی برای رسایی در ایجاز کلام و گاهی برای تصویر سازی. حتا ممکن است برای دوگانگی در معنا و ابهام، اغراق، ترس از ذکر نام ((در اشعار سیاسی و هجو)) و حتی رعایت ادب و تقاضا از آن بهره ببرد؛ بطور مثال در بیت زیر، عبید زاکانی _با استفاده از کنایه و رعایت ادب_ از پادشاه می خواهد تا صله اش را برگرداند؛

تا ابد نام تو باقی باد و نام دشمنت

همچو مرسوم مَنَش ناگه قلم بر سر زده

((قلم بر سر زدن)) کنایه از نادیده گرفتن و حذف کردن است.

و یا در ادبیات عرفانی ((اشعار مولانا، عطار، سنایی و...)) برای انتقال معانی از این آرایه ادبی استفاده های زیادی شده است.

اما کنایه در داستان علاوه بر موارد فوق، ممکن است وظایف دیگری را نیز بر عهده بگیرد. نویسنده ممکن است با استفاده از آن، زبان داستان را سر و شکل دهد چراکه کنایه به ظنِ بسیاری از ادیبان، آرایه ای زبانی است. و یا برای ساخت فضای حاکم بر داستان، کنایه گزینه ی مناسبی است. چون _مانند تشبیه و استعاره_ همواره در ادبیات عامیانه مردم جایگاه ویژه ای داشته و ممکن است طبقات مختلف اجتماع از کنایه های متفاوتی برای رساندن منظورشان استفاده کنند. همچنین برای پرداخت شخصیت های یک داستان، کنایه، آرایه ادبیِ کارامدی است؛ چراکه در دایره لغاتِ هر شخصی به فراخور آموخته ها، گذشته، محیط و ادبیات اطرافیانش، واژه ها و ترکیبات متفاوتی موجود است که نویسنده می تواند با استفاده از آنها شخصیت های خاص و گوناگونی بسازد. در برخی داستانها هم ممکن است صاحب اثر به ناچار در لفافه حرف بزند یا نیاز باشد غیر مستقیم منظور خود را برساند در این صورت استفاده از آرایه ادبی کنایه مناسب و منطقی است.

 و اینکه این آرایه که چند سطر توضیح را بصورت فشرده و البته جذاب و زیبا بیان می کند در کوتاه و موجز کردن اثر ((بویژه داستان کوتاه)) نقش بسزایی دارد. قبل از آنکه برای تفهیم مطالب فوق مثالهایی آورده شود باید گفت برخی از کنایه ها ساخته ی قلم قدما و گفتار عامه ی مردم بوده و ریشه در تاریخ ادبیات یک سرزمین دارند و برخی دیگر توسط خود نویسنده و بر اساس فضای حاکم بر داستان ساخته می شوند؛ بقول سیروس شمیسا: (( نباید پنداشت که شاعران و نویسندگان همیشه کنایه را از زبان مردم أخذ می کنند، بلکه شاعران و نویسندگان بزرگ در زمینه ی کنایه نیز مانند زمینه های دیگر نو آورند)).

 

    

 

مثالها:

 داستان کوتاه فارسی شکر است، محمدعلی جمالزاده:

هیچ جای دنیا تر و خشک را مثل ایران باهم نمی سوزانند. پس از پنج سال دربدری و خون جگری هنوز چشمم از بالای صفحه ی کشتی به خاک پاک ایران نیفتاده بود که آواز گیلکی کرجی بانهای انزلی به گوشم رسید که ((بالام جان، بالام جان)) خوانان مثل مورچه هایی که دور ملخ مرده ای را بگیرند، دور کشتی را گرفته و بلای جان مسافرین شدند و ریش هر مسافری به چنگ چند پاروزن و کرجی بان و حمال افتاد. ولی میان مسافرین کار من دیگر از همه زارتر بود چون سایرین عموماً کاسب کارهای لباده دراز و کلاه کوتاه باکو و رشت بودند که به زور چماق و واحد لایموت هم بند کیسه شان باز نمی شد و جان به عزرائیل می دهند و رنگ پولشان را کسی نمی بیند. ولی من بخت برگشته ی مادر مرده مجال نشده بود کلاه لگنی فرنگیم را که از همان فرنگستان سرم مانده بود عوض کنم و یاروها ما را پسر حاجی و لقمه ی چربی فرض کرده و ((صاحاب صاحاب)) گویان دورمان کردند و...

ما مات و متحیر و انگشت به دهن سرگردان مانده بودیم که به چه بامبولی یخه مان را از چنگ این ایلغاریان خلاص کنیم...

دست انداخت مچ مارا گرفت و گفت: ((جلو بیفت!)) و ماهم دیگر حساب کار خود را کرده و ماست ها را سخت کیسه انداختیم.

 

    

 

 

داستان کوتاه سه قطره خون، صادق هدایت:

یک سال است اینجا هستم، شبها تاصبح از صدای گربه بیدارم. این ناله های ترسناک، این حنجره ی خراشیده که جانم را به لبم رسانیده...

یک دکتر داریم که قدرتی خدا چیزی سرش نمی شود...

بامن خیلی گرم گرفته. میگوید هرکسی که پیشانیش بلند باشد، اگرهم چیزی بارش نباشد، کارش می گیرد و اگر علامه ی دهر باشد و پیشانی نداشته باشد، به روز او می افتد...

 

    

 

 

رمان بند محکومین، کیهان خانجانی:

افغان کله چرخاند نگاه کرد، گنگ و گیج، خواب از چشمانش چکه می کرد. دیوانه ی چای بود. بشکه ای و داغ می خورد. دهنش آستر داشت. بعد می گفت ((هیچ چای چای باروتیِ قندهار نمی شود برادر.)) فیلمش را داشتم. بیدار که می شد، کله را چندبار تکان می داد. عمو می گفت ((آ... آی برادر، تمام خوابت بچکید سرِ ما.)) البته همیشه هوای افغان را داشت، می گفت (( هم همزبان است، هم خون سرخ، هم یارِ راه.)) واقعی واقعی، درون اتاق حقِ آب و گِل و کاهگل داشت...

قدیمی ها می گفتند اول عمو فهم کرد مهندس قرصی است، سیاه خمار شده، کله اش به پاشنه اش پنالتی می زند...

 

حال بر اساس توضیحات داده شده می توان نتیجه گرفت که شاید کنایه بعلت داشتن قابلیت استفاده در ادبیات عامه، جزئی از استخوان‌بندی داستان تصور شود اما به هر حال از ارکان تخیل است که آن نیز از ویژگی‌های مهم شعر می باشد و داستان، آن را _به مانند شاخصه‌های دیگر شاعرانگی_ به عاریه می‌گیرد و به مانند بسیاری دیگر از اشتراکات شعر و داستان _زبانی و مفهومی_ در پیشبرد روایت، تفهیم ماجرا ، به تصویر کشیدن صحنه ها و شخصیت پردازی به مدد نویسنده می آید و یا به زیباتر شدن آن می افزایند.

 

منابع:

بیان و معانی، شمیسا سیروس

علوم و فنون ادبی2 ، دوره دوم متوسطه، چاپ1396

رمان شوهر آهو خانم، افغان محمدعلی

داستان کوتاه فارسی شکر است، جمالزاده محمدعلی

داستان کوتاه سه قطره خون، هدایت صادق

رمان بند محکومین، خانجانی کیهان

 

 

 

                                        

                                        

 

فایل pdf شماره دوم فصلنامه بادبان

دریافت
حجم: 10.8 مگابایت