شعر

 

 

"سبابه"

 

و لبت دستش نمی‌رسد به من

که سبابه‌ای هستم امروز     بی‌اثر

 

و لبت که می‌گریخت از لمس

بیرون آمده از پستو       امروز

حالا که پاک شده       حافظهٔ آسیاب از آب

و جز جیرجیرِ لولاها

ترانه‌ای ندارد برای آبادی...

 

و چشمت

که می‌تابید به ماه

منعکس می‌شد آن‌روزها      ایوان به ایوان

من هم این دو کاسه را لبریز کردم

از تو

که آن زمان آیین بودی

 

و سحرها

ادایت می‌کردیم       من و مادرم

او با سجادهٔ سبزی، سوغات نجف

من

از پشتِ مانیتور

 

ای فریضه

که می‌گریزی از لمس

از لب       از پیشانی

 

لبت دستش نمی‌رسد به من     امروز

که ت‍َرَکی هستم       که برداشته شده‌ام

وسط رودی که

خاطره‌ها دارد با باد

با ابر      با مرغابی...

                                  "علیرضا خسروانی"

 

چاپ شده در نشریه "وزن دنیا"

شماره 22 _ تیرماه 1401

 

 

 

شعر

 

                                                     

شعر: در_برف

علیرضا_خسروانی

ماهنامه_آتش

 

ـ دعا می‌کنم:

گرگی که تورا پیدا می‌کند

دندان‌های نحیفی داشته باشد

و هنگام دریدنت

  از لب‌هات شروع نکند...

 

دعای من اما

اگر

اهلِ استجابت بود،

در این شعر، نسیمِ بهارهای سپیدکوه می‌وزید

و صدای آب شدنِ یخ‌ها

در گوشِ آخرین بازماندگانش،

 

نه در شمالگان

در شب

در برف

گرسنه و هراسان

 

اما خب

قوچ‌های وحشی ماندگارند

گرگ نه

می‌دَرَد و می‌رود

حتا اگر  از سینه‌هات شروع کرده باشد؛

و این شاید

تنها خبرِ خوبِ این روزها باشد

 

می‌رود

به این کلمه دقت کن

مثل یک شی،

می‌توانی آن را برداری و هرجا که دلت خواست بگذاری

مثلاً اینجا:  می‌رود!

یا اینجا: می‌رود؟

می‌توانی آن را

از برگه بیرون بیاوری وُ پوست خاکستری‌اش را

نوازش کنی

یا آن را تا بزنی وُ توی جیبت بگذاری

و مثل یک سونوگرافی

که در آن نوشته است: "این توده مشکوک است!"

چند دقیقه یکبار درش بیاوری

و به سطری که زیرش خط کشیده شده

نگاه کنی.

 

و من اینطور برای خودم لالایی می‌خوانم

و من اینطور خودم را تسلی می‌دهم

و من اینطور در افعال جریان دارم

مثل یک چابک‌سوار یا (ممکن) یا (شاید)

 

و یاد گرفته‌ام گاهی عضلات صورتم را

کِش بدهم

و کیسۀ اشکم را، وقتی همسایه‌ها خوابند

در قسمت تاریکِ کوچه خالی کنم.

 

ممکن است در این لحظه مکث کرده باشی

دندان‌های نیش‌اش را

برای چند لحظه

از تلاقیِ بین سینه و بازویت جدا کنی

و لابه‌لای ناله‌هات، تایپ کنی:

چرا بین شعر و روایت دست و پا می‌زنی؟

 

و من صدایی برایت ارسال کنم:

که از شعرهای من اخراج شده‌ای

جای دندان‌هات

روی این سیب مانده

جای دندان‌هات کبود شده

جای دندان‌هات دارد عفونت می‌کند

ای قوچِ خیره مانده

به تنۀ بریدۀ یک بلوط:

مراقب جای دندان‌هاش باش

 

اما چه می‌شود کرد!

تو در من، بصورت غریزی هستی

مثلِ خودم

که بصورت غریزی هستم

غریزی می‌خندم، می‌نویسم

و به مکان‌های تاریک تمایلِ شدیدی دارم.

اگر لبخند می‌زنم، توله‌ای خمیازه کشیده

و هر اشکی که در تشیع‌جنازه‌ها ریخته‌ام

اعتراف می‌کنم

برای خودم بوده است...

 

چاپ شده در ماهنامه ادبی هنری آتش

سال اول/ شماره هفتم/ اسفند هزار و چهارصد

 

شب نوشت

 

 

 

بی‌پاکت بی‌تمبر

از کریم‌خان تا چهارباغ

علیرضا خسروانی

 

سلام

صبح‌‌بخیر عزیزم. آمده‌ام قدم بزنم. نه اینکه برای تمدد اعصاب باشد یا عوض شدن حال و هوای این روزهام نه عزیزم! چون اتاقم کوچک است و دیوارها نازک‌. معمولاً تا صبح بیدارم و آخرین‌ها را مرور می‌کنم؛ به آخرین بوسه فکر می‌کنم، آخرین لمس (دستت بود نه؟)، آخرین پیام‌ها را می‌خوانم و به کلماتِ آخرین مکالمه‌مان فکر می‌کنم و چون به نتیجه‌ای نمی‌رسم به نشانه‌های مشترکمان پناه می‌برم که کم هم نیستند و متوجه می‌شوم که صبح شده است؛ زمانِ ترکیدنِ بغض است و اتاقم کوچک است و دیوارها نازک‌.

برای همین چاره‌ای نمی‌ماند جز اینکه شال و کلاه کنم، به خیابان بزنم و پشت عینک و ماسک شروع کنم به باریدن.

امروز بغضم نزدیک به مدرسه‌ی دوران بچگی‌ام ترکید. ناخودآگاه داخل شدم چشمم به دیوارهای پوسیده و درخت‌های چنارش افتاد که پیر شده‌ بودند و از لابه‌لای شاخه‌هاشان منشور به محوطه می‌ریخت و گویی آنجا کیسهٔ اشکم پاره شد.

بیاد این جمله از وودی آلن افتادم که: نوستالژی انکارِ دردناکِ زمانِ فعلی‌ست و چقدر راست می‌گوید. آدم وقتی در زمان حال زخم برمی‌دارد ناخودآگاه به سمت عقب برمی‌گردد و لابه‌لای رنج‌هاش، سراغ تبسمِ کوچکی  می‌گردد. لبخند یا لبخندهایی که زده است و در هزارتوی زمان محو شده‌اند. شاید در کودکی و شاید توی حیاط یک مدرسهٔ درن دشت. اما همیشه در لحظهٔ پناه بردن به نوستالژی می‌فهمد رکب خورده است و آرام نمی‌شود که نمی‌شود.

به میدان کریم‌خان رسیده‌ام، از میان ماشین‌هایی که با سرعت از آنجا می‌گذرند عبور می‌کنم و حتی این فکر از ذهنم می‌گذرد که چقدر خوب می‌شد بی‌هوا ماشینی با سرعت مرا زیر می‌گرفت و همین‌جا همه چیز، بی‌دخالتِ خودم، تمام می‌شد.

از خیابان عبور می‌کنم و می‌فهمم باید همین‌جا بنشینم روی این نیمکت، گوشهٔ چهارباغ و این‌ها را برایت تایپ کنم.

در حالیکه اشک مثل شیشهٔ ماتی مردمک‌هایم را پوشانده صفحهٔ چتت را در واتساپ باز می‌کنم و شروع می‌کنم به نوشتن.

همین الان یک مرد با یک کاپشن زرشکی در کنار زنی با یک گرمکن سرمه‌ای دارند از جلویم رد می‌شوند. مرد در حال تعریف کردن چیزی خنده دار است و زن از ته دل خنده‌اش می‌گیرد و نا خودآگاه به این فکر می‌کنم که چه چیزی دو نفر را به هم وصل می‌کند که همدیگر را رها نمی‌کنند؟ مثلا به چی پایبند هستند که یکی از آنها یکهو و دیوانه‌وار دیگری را بین زمین و آسمان، در یک برزخ، رها نمی‌کند؟

اگر اینجا به این فکر می‌کنی که چرا این نامه هیچ انسجامی ندارد و توی آن از هر دری حرف می‌زنم، باید بگویم مگر در نویسندهٔ آن انسجامی می‌بینی؟ و آیا قدِ مویی نمانده به از هم گسیختگی‌اش؟

یا خود تو؟ آیا منسجمی؟ آیا در خودت درهم‌تنیدگی می‌بینی؟

باز هم قدم خواهم زد تا ته این بوستانِ دراز. می‌دانم بیهوده است و می‌دانم فردا هم روز از نو و روزی از نوست. می‌دانم هیچ‌چیز عوض نمی‌شود نه در درونِ من و نه در بیرونم تا زمانی که اسمت روی این گوشی (که حالا جزیی از جسمم شده) بیفتد. دوباره قدم می‌زنم و در حال نگاه کردن به نوک شاخه‌ها و پس زمینه‌شان که کوه است و آسمان و کلاغ‌ها به انتظار فکر می‌کنم که تا کِی و چقدر می‌تواند آدم را زنده نگه دارد.

من می‌دانم این پیام را برایت نمی‌فرستم. شاید همه‌اش را پاک کنم مثل همهٔ چیزهایی که در طول روز برایت می‌نویسم و در کسری از ثانیه پاکشان می‌کنم. شاید برش داشتم و توی وبلاگم برای همه به اشتراک گذاشتم به امید اینکه تو هم آن را بخوانی...

...علی

 

شب نوشت

 

بی‌پاکت بی‌تمبر

علیرضا خسروانی

سلام بر چشم‌های من

عزیزم! یک زمانی تصور می‌کردم شعر ناجی‌ست؛ حداقل می‌تواند در تنگناها عبورم دهد. کمِ کم کاری کند تاب بیاورم. و انصافاً تا قبل از تو هم این کار را کرده بود. تا همین چند وقت پیش، چند روز پیش، ساعت‌ها و دقیقه‌ها و ثانیه‌ها و حتی صدمِ ثانیه‌های پیش؛ واقعا کرده بود.

که دیدم دیگر نمی‌تواند. دیگر شعر هم نمی‌تواند تسکین باشد یا بهتر است فعلم را عوض کنم: تسکینم دهد.

اما چه می‌شود کرد؟ تا شروعِ باد موافق که مرا بردارد و مثل یک مرغ دریایی به ابرها بسپارد و طعم منگی پریدن را در نخاعم جاری کند، چاره‌ای جز باز کردن مصحفِ شُعَرا ندارم.

مثلا امروز بلند می‌شدم، می‌چرخیدم، می‌نشستم، دراز می‌کشیدم و دوباره بلند می‌شدم، می‌چرخیدم و ...

لابه‌لای این چرخهٔ معیوب گاهی هم به شاعری پناه می‌بردم. خجالت نمی‌کشم اگر بگویم اول از همه به قصد تفال، دست به دامان خواجهٔ شیراز شدم و خجالت نمی‌کشم اگر بگویم تفال زدم و خجالت نمی‌کشم اگر بگویم نیتم فقط این بود که لسان‌الغیب: تورا به شاخهٔ نباتت قسم، آرامم کن. آن هم من که دو دوتایَم همیشه می‌شود چهار. و البته خجالت نمی‌کشم که بگویم تا قبل از این هم هرروز به این دیوان تفالی می‌زدم به این نیت که: با او به کجا می‌رسم. آیا او همانی‌ست که به وقتِ تمام کردنم چشم‌هایم را می‌بندد؟ وقتی نبضِ شقیقه‌ام روی سینه‌اش کُند می‌شود و می‌ایستد؟ و خواجه هم هربار دستی به سرم می‌کشید و گویی می‌دانست چه چیزی در انتظار من است.

و اینبار اما از انبانک جواهراتش این غزل را درآورد و اینطور و با این مطلع خجالتم داد:

آن کیست کزروی کرم با ما وفاداری کند

بر جای بدکاری چو من یکدم نکوکاری کند

 

اول به بانگ نای و نی آرد بدل پیغام وی

وانگه به یک پیمانه مِی با من وفا داری کند

و الی آخر...

شاهدش را هم خواندم:

سرو چمان من چرا میل چمان نمی‌کند

همدم گل نمی‌شود یار چمن نمی‌شود

...

پیش کمان ابرویش لابه همی کنم ولی

گوش کشیده است از آن، گوش بمن نمی‌کند

و...

و بعد از چندبار خواندن غزل، جز ترکیدن بغض و آه، حسرتی هم برایم باقی ماند که چرا آرامم نمی‌کند این عصارهٔ عشق و عرفان؟ که سبک عراقی روی انگشتِ کوچکش می‌چرخیده؟ که حافظِ مصحفی بوده قطورتر از دیوانش؟ چرا؟

بله عزیزم بقول داستایوفسکی: سخت ترین کار این است که بخواهی منطقی رفتار کنی، درحالی که احساسات می‌خواهند خفه‌ات کنند! روی دیگری دارد این عبارت؛ لابه‌لای آن چرخۀ معیوب بِرَوی توی پذیرایی و ناخواسته بحثی را شروع کنی اما درست وسط آن که همه چشم‌شان به دهان توست، هم حرفت را فراموش کنی هم مکانت را و هم بغضت بترکد. راهی می‌ماند جز پناه بردن به شعر و آغوش یک شاعر؟

به اتاق برمی‌گردم. "صدای راه پله می‌آید" را از توی قفسه کتابها در می‌آورم و خجالت نمی‌کشم اگر بگویم به حسین صفا هم تفال می‌زنم:

ضربان پایت را می شنوم

در سینه ام راه می روی

ترجیح می دهم که تنها بمانم

به تلوزیون خیره شوم

کتاب بخوانم

پیاده روی کنم

بخوابم

وقتی به این قسمت از شعرش می‌رسم با خودم می‌گویم مگر می‌شود تلویزیون دید، کتاب خواند، قدم زد یا خوابید؟ در حالیکه تو پشت پلکهایم و در پاهام و در سرم می‌چرخی؟ در همین افکار به سر می‌برم که به سطر بعدی می‌رسم:

تلوزیون تو را نشان می دهد

کتاب‌ها تو را می‌خوانند

پیاده‌روها تو را قدم می‌زنند

خواب‌ها تو را می‌بینند

عزیزم

همه از این جا رفته اند

تو که تنها ترین مرغابی جهانی

چرا از من مهاجرت نمی‌کنی؟

گویی به من می‌نگریسته و به اشکهام، وقتی شعرِ شمارۀ هفتِ این مجموعه را می‌سروده! چقدر این روزها با همه چیز همذات پنداری می‌کنم. چقدر همه چیز، من است و من همه چیزم. چقدر این روزها تو در منی و در همه چیزی و چقدر با چشمهای تو می‌بینم با چشمهای تو  کلمات را رج می‌کنم  و با چشم‌های تو می‌گِریَم.

علی...

یکم اسفند هزاروچهارصد

شب نوشت

دوازده و ده دقیقه

علیرضا خسروانی

سلام

درد دارم، سرم درد می‌کند، پاهایم درد دارند، سینه‌ام، درون سینه‌ام، درونِ درونِ سینه‌ام درد دارد. دردم درد می‌کند. درونِ دردم درد دارد. دال به دالِ دردم، مثلِ داسی می‌دَرَد مرکزِ دردم را. پاره می‌کند تمامِ عصب‌ها و رگ‌ها و مویرگ‌های متصل شده به مرکز دردم را و به هر ضربه‌ای، دردی بلند می‌شود از دردی کهنه و آن درد،  دردی جدیدتر از دردِ قبلی تولید می‌کند و صدای چرخ دنده‌های این کارخانه‌ی درد، گوشم را و لاله‌ی گوشم را و پرده و استخوانِ حلزونیِ گوشم را به درد می‌آورد...

لبخند می‌زنم و می‌خندم و هر قهقه‌ای که عبور می‌کند از کانال‌های تبسم، بی‌خبر از آلودگیِ هوای آنجا به گازهای سمیِ درد، درمی‌آمیزد با گَردهای دردآجین و تبدیل می‌شوند به بغض و اشک؛ و هق‌هق که می‌کنم، می‌ترکد بغضی وسط قهقهه‌هام...

و من، از سپیده به بعد، از صبح که بیدار شده‌ام به بعد، از بعد از ظهرِ امروز که پنج‌شنبه است و هفتم بهمن است و هوا بد سرد است و باد هم می‌وزد، اینطورم یعنی اینجورم، اینگونه‌ام، بدین گونه‌ام، بدین سان سردم و درد دارم و بد دردی دارم و بغض می‌کنم و می‌خندم و وسط قهقهه، هق‌هق می‌کنم و همزمان که دارم تایپ می‌کنم درد دارم و بغض دارم و هی پاهایم را زیر این میز تحریر تکان می‌دهم و اگر کسی می‌پرسد چت شده است لبخند می‌زنم و وسط خندیدن می‌شود قهقهه و هی وسط آن می‌زنم زیر گریه و لکنت دارم، لکنت گرفته‌ام، لکنتم برگشته و اگر تایپ نکنم حتما لال می‌شوم و کرتر می‌شوم از کریِ قبلم. و شاید دیگر حتا نتوانم آهنگ گوش بدهم، گوش بسپارم یا فرا بدهم به آهنگی که درد دارد و دردش منتقل می‌شود به مرکز دردم و وسط قهقهه، هق‌هقم را در می‌آورد...

و من تبسم می‌کنم و لبخند که می‌زنم وقتی‌ست که به تُنِ صدایی که از دیافراگم بیرون می‌آید فکر می‌کنم و زبانی که به دندان می‌خورد و تبدیلش می‌کند به کلمه و حرف به حرفِ کلمه‌ی دوستت دارم و قهقهه می‌زنم از شادی و شادمانی و همه‌ی اینها تا قبل از دوازده و ده دقیقه است و بعد از دوازده و ده دقیقه است که قهقهه‌ام تبدیل می‌شود به هق هق و درد شروع می‌شود و از آنجا به بعد است که کلمه‌ی ببخشید را شنیده‌ام و معنیش آن نبوده که یعنی ببخشم و معنیش رفتن بوده و خداحافظی بوده و درد. در حالیکه سه روز قبل می‌گفته نفسم به نفست و الی آخر...

و از آنجا به بعد است که هی پاهایم را تکان می‌دهم. یعنی از جایی‌ به بعد که دلم نمی‌خواهد  ببخشید را باور کنم و باورش نمی‌کنم ببخشیدی را که پشتش حرف است، لکنت گرفته ام و لکنتم برگشته و می‌ترسم که لال بشوم، و حتی می‌ترسم که کَر بشوم و حتی می‌ترسم که دیگر نبینم...

 

 

شاعرانگی در داستان

فصلنامه بادبان

سال اول شماره اول بهار98

شاعرانگی در داستان (استعاره)

علیرضا خسروانی

((برای دانلود فایل pdf و با کیفیت نشریه بادبان به انتهای این مطلب مراجعه نمایید.))

از آنچه میان هنرها مشترک است نمی‌توان به سادگی گذشت. شعری که در یک نمایشنامه جریان دارد یا داستانی که در یک تابلوی نقاشی. این تعبیر شاید کمی شاعرانه باشد اما اشتراکاتی که در همه ی هنرها و انواع ادبی وجود دارد غیرقابل انکار است.

ویلیام فاکنر نویسنده همانگونه که شاعر را موسیقی‌دانی شکست خورده می‌داند _ که دلیلی روانشناختی است مبنی بر آهنگ نهفته در شعر_ داستان نویس را نیز شاعری شکست خورده می‌داند. هرچند این نظر همچنان قابل رد یا پذیرش است اما می‌تواند بیانگر اشتراکات متعدد بین شعر و داستان باشد.

با این وجود در روایت های جاری در مثنوی‌های کلاسیک و اشعار نو( مدرن و پست مدرن)

دو سویه بودن این رابطه نیز، مشهود است.

 

چو ضحاک شد بر جهان شهریار

برو سالیان انجمن شد هزار

سراسر زمانه بدو گشت باز

برآمد برین روزگار دراز

نهان گشت کردار فرزانگان

پراگنده شد کام دیوانگان

هنر خوار شد جادویی ارجمند

نهان راستی آشکارا گزند

شده بر بدی دست دیوان دراز

به نیکی نرفتی سخن جز به راز

 

این چند بیت که آغاز داستان ضحاک از شاهنامه است تأییدی بر این مدعاست. فردوسی برای شروع یک ماجرا تنها در چند بیت، توصیف بی‌بدیلی از جَو حاکم بر آن زمانه به تصویر می‌کشد. که اگر از دید داستانی به این شاهکار ادبی بنگریم می توان همه ی عناصر داستان را، از زاویه دید (دانای کل نامحدود) گرفته تا شخصیت پردازی و دیگر عناصر تشکیل دهنده ی یک رمان، در آن مشاهده کرد. و البته مثال‌های بی‌شمار دیگری از ادبیات کلاسیک ایران و جهان در این زمینه :

(مثنوی معنوی از مولانا_ لیلی و جنون ، شیرین‌ و فرهاد از نظامی گنجوبی_ ایلیاد و اودیسه اثر هومر و ...)

و یا اشعار روایی برخی از شاعران معاصر (نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث، سیاوش کسرایی، حمید مصدق و...)

به قسمت آغازین شعر کتیبه اخوان ثالث توجه کنید:

 

"فتاده تخته سنگ آنسوی تر ، انگار کوهی بود

و ما این سو نشسته، خسته انبوهی

زن و مرد و جوان و پیر

همه با یکدیگر پیوسته، لیک از پای

و با زنجیر

اگر دل میکشیدت سوی دلخواهی

به سویش می توانستی خزیدن، لیک تا آنجا که رخصت بود

تا زنجیر..."

 

به وضوح، زاویه دید اول شخص و فضاسازی را  که از عناصر داستانی است در این شعر

می بینیم.

      

اما آنچه قابل توجه است وام گرفتن داستان نویسان از ویژگی‌ها شعری در روایت‌‌‌هاست، یعنی روی دیگر این مقوله.

 در بسیاری از داستان‌های واقع‌گرایانه که از زبانی شاعرانه برخوردارند، نویسنده با استفاده از انواع آرایه‌های ادبی، صنایع لفظی و حتا شعری، از جمله: تشبیه و استعاره،  تکرار و واج‌آرایی، کنایه و مجاز، تضاد، جانبخشی و جاندارپنداری، حس آمیزی و...، نثر داستان را شاعرانه می‌کند. و یا از دیگر مشخصه های شاعرانگی، مانند انواع استعاره غیر بلاغی (استعاره مفهومی و قطب استعاریمجازی) برای ارائه مفهوم نهفته در داستان استفاده می کند. چنانکه در بعضی از داستان‌ها اگر عناصر تشکیل دهنده و ماجرا وجود نداشته باشد بدلیل وجود آرایه‌های ادبی و حتا وزن عروضی_ با شعر اشتباه گرفته می‌شود‌:

 

گِل به سر انگشت‌های سلوچ موم بود. گُل بر آن انگشت‌ها (جای خالی سلوچ، دولت‌آبادی، ص۱۲)

دست‌هایش را بی‌هوا در هوا تکان می‌داد.بال بال می‌زد(همان، ص۱۳)

صورتم را به صدای خنده‌اش می‌چسباندم (یوزپلنگانی که با من دویده‌اند، نجدی، ص۴۷)

آب طاهر را بغل کرده بود( یوزپلنگانی که با من دویده اند، نجدی، ص7)

آجرها هم آمدند. مادر فاطی هم در آن صدایی که هوا را پاره کرده بود با من به بیرون از اتاق پرت شده بود ( همان، ص۴۷)

پرده‌ای که به باد تکیه داده بود تا وسط اتاق می‌آمد و پاهای توری خودش را به من می‌مالید( همان، ۴۸)

صدای افتادنش را تمام گیاهان شنیدند (همان، ص74)

من، مردی مفرغی رنگم که چهارسال دیگر به چهل سالگی می رسم. حافظه ی سمج و فکرهای مدامم را با سکوت در برابر آدم های پرصدا جبران می کنم. ( ماه نیمروز، مندنی پور، ص48)

همیشه برای من همین طور است.مثل سایه ی یک تیر چراغ برق ندیده گرفته می شوم. (همان، ص 49) 

نور چراغ مهتابی خیابان از لای پرده ی پنجره روی سقف افتاده بود ، مثل یک ماهی ، ماهی مهتابی پوزه باریکی که دمش به چوب پرده چسبیده و زنجیر جارِ بلوری توی شکمش فرو رفته. (همان، ص56)

 

 

        

   

 

استعاره

اما از میان انبوه آرایه‌های ادبیِ مشترک در شعر و داستان، تشبیه در میان نویسندگان رواج بیشتری یافته است. که در بیان و توصیف صحنه‌ها، موقعیت‌ها و حتا شخصیت پردازی به وی کمک بسیاری کرده و خوانش داستان را نیز برای مخاطب لذت‌بخش‌تر می‌کند. این خصیصه ممکن است از ساده‌ترین نوع تشبیه گرفته تا پیچیده‌ترین مشتقات آن یعنی انواع استعاره ( مکنیه_ مصرحه) برای داستان‌نویس مورد استفاده قرار گیرد.‌

تشبیه در علم بیان مانند کردن چیزی است به چیزی دیگر و دارای چهار رکن است (مشبّه _ ادات تشبیه_ وجه شبه_ مشبّه بِه) و استعاره که از مشتقات آن است به عاریت گرفتن یک عبارت است بجای عبارت دیگر بر اساس شباهت بین آن دو ، و از چهار رکنِ تشبیه، تنها یک رکن آن را دارد (مشبّه یا مشبّه به) .

 

باز امشب ای ستارۀ تابان نیامدی

باز ای سپیدۀ شب هجران نیامدی

بعنوان مثال در بیت بالا از شهریار محبوبِ شاعر (مشبّه) حذف شده و "ستاره تابان و شب هجران" (مشبّه به) به جای آن (بعنوان استعاره) آمده است.

 

و یا مثال زیر از گلستان سعدی:

"شب را به بوستان با یکی از دوستان اتفاق مبیت افتاد. موضعی خوش و خرّم و درختان درهم، گفتی که خردۀ مینا بر خاکش ریخته و عقد ثریّا از تاکش آویخته."

گل ها و سبزه های رنگارنگ (مشبّه) حذف شده و به جای آن خردۀ مینا (استعاره) آمده است. همچنین خوشۀ انگور (مشبّه) حذف شده و به جای آن عقد ثریّا (استعاره) آمده است.

 

و یا در این بیت از نظامی:

گفتا که مرو به غربت و می بارید

از نرگس تر، به لاله بر مروارید

واژه های نرگس ، لاله و مروارید در معنای اصلی خود بکار نرفته اند، بلکه به ترتیب استعاره از چشم، چهرۀ زیبا و اشک هستند.

حال با این تعاریف، نویسندگان داستان نیز با استفاده از این آرایه ها تصاویر پایداری در ذهن خواننده ایجاد می کنند:

همه‌ی چراغ‌ها و حتا زنبوری‌ها روشن بود، و کاروانسرا از دور به دهکده‌ای در مه شبیه بود (سمفونی‌مردگان، معروفی ص۹)

مثل باد از بیخ گوش آدم می‌گذشتند ( همان، ص۱۵)

چشم‌های مادر از قعر فرورفتگی‌ها، در سقف مانده بود، مثل لانه‌ی چلچله‌ها در تنه‌ی درختان پیر (همان ص۱۹)

دهانش مثل ماهی تازه صید شده باز و بسته می شد (یوزپلنگانی که با من دویده اند، نجدی، ص15)

گلوی مرتضی مثل کاغذ سمباده شده بود(همان، ص17)

گازوئیل مثل استفراغ قاطی استخر می شد (همان، ص18)

صدایی نرم مثل علف (همان، ص22)

دانه های باران نرم بود مثل صبح (همان، ص38)

صدا شبیه سورتمه اسبی روی یخ یا شیشه بود (همان، ص53)

بازجویی های طولانی به درازای خیابانی تا بازداشتگاه ( دوباره از همان خیابان ها، نجدی، ص25)

انگار چنگک چاه خانه تیزش را بندازه تو دل آدم (همان، ص52)

کوچه مثل طناب باز شده از گردن ورزاهای ذبح شده افتاده زیر پنجره ام (همان، ص 96)

عقیل مثل یکی از همین پایه ها بود. معلق (عقیل عقیل، دولت آبادی، ص38)

گریه، دختر نابالغی است در خانه ی غریبان(همان ص23)

خود کلوخ بود. کلوخ شده بود، کلوخی بر کتل (همان، ص17)

لب هایش لرزیدند، لرزه ی پوست گرده گوساله ای وقتی خرمگسی آن را بگزد (همان،ص36)

قلبش می تپید. تکه ذغالی گداخته در سرماهای نیم شب... (جای خالی سلوچ، دولت آبادی، ص380)

مرگان کاری ترین زن زمینج، شمشیر دو دمه (همان، ص1088)

رود در هفت شاخه و هر شاخه اژدهایی پیر ، نرم وخاموش می خزید (همان، ص 997)

تپش قلب مرگان تندتر شد. پرنده ای در جاذبه نگاه یک افعی (همان، ص  400)

زمین چون چشم یتیمی حسرت زده بود . پهن، بی پایان و بی گناه (کلیدر، دولت آبادی، ج1 ص198)

پاییز برگ شده ای از کوچه می گذشت (همان، ص112)

خودمان را ریختیم لای بچه ها (دوباره از همان خیابان ها، نجدی، ص48)

پشم هایش ریخته (همان ، ص 52)

تشتی پر از چراغ چراغ اتاق عمل ( همان)

چشم هایش درخشش سرب از زنگ ساییده شده دارند (ماه نیمروز، مندنی پور، ص55)

       

 

 

         استعاره مفهومی

گاهی هم داستان نویسان از دیگر انواع استعاره ( استعاره مفهومی) برای تفهیم و زیباتر شدن اثر استفاده می کنند که البته نباید آن را با استعاره ای که از تشبیه مشتق می شود اشتباه گرفت. چرا که استعاره مفهومی طبق نظریه لِیکاف و جانسون (زبانشناسان آمریکایی) فهماندن یک ایده بر اساس یک ایده یا حوزه مفهومیِ دیگر است.

جرج لِیکاف معتقد است استعاره تنها مختص زبان نیست و سرتاسر زندگی روزمره انسان _از جمله اندیشه و عمل او را _ در بر می گیرد.

 به عنوان مثال در جمله (قیمت ها بالا رفته) که در بین همه ی انسانها مشترک است، برای نشان دادن وضعیت اقتصاد و یا (کمیت ها) از مفهوم (بالا رفتن) که مربوط است به حوزه ی (جهت ها) استفاده می شود. البته لازم به ذکر است در استعاره مفهومی بین ایده ها و حوزه ها قطعا ارتباطی موجود است که برای تفهیم موضوع مورد توجه و استفاده قرار می گیرد.

یا وقتی در ارتباط بین دو نفر گفته می شود (این رابطه به بن بست رسیده است) برای تفهیم وضعیتِ یک رابطه ی عاشقانه از مفهومی دیگر (راه) استفاده می شود. ارتباط این دو مفهوم هم می تواند این باور باشد که عشق یک سفر از مبدأ به مقصد است.

حال طبق نظریه لِیکاف و جانسون اگر نویسنده ای بخواهد از این نوع استعاره در داستانش استفاده کند، باید آن را در خلال روایت بیان کند نه در ترکیب واژگان.

بعنوان نمونه می توان به داستان نشانی از احمدرضا احمدی (ادبیات کودک) اشاره کرد. که در آن کودکی برای درمان سرفه ی مادربزرگش به داروخانه می رود و هرگاه شربت را از جایش در می آورد صدای سرفه ای را میشنود که استعاره از رنج مادربزرگ است و پس از طی کردن مسیر طولانی و پر از رنج به داروخانه میرسد. دربین راه با پاسبانی که صدای سوت می دهد، سرکارگر کارخانه پودر لباسشویی که از دهانش کف بیرون می زند، تلفن چی که صدای زنگ تلفن می دهد و زن تایپیستی که وقتی دهانش را باز میکند صدای دستگاه تایپ می دهد، برخورد می کند . که هرکدام استعاره از روزمرگی آدم ها و فرورفتگی آنها در مشاغل است. در پایان هم تنها نوازنده خیابانی که همراه دیگر نوازندگان تار می زند و از دهانش گلهای داوودی و گل یخ بیرون می ریزد ، صدای سرفه ی برخواسته از شیشه کودک را میشنود و همراه او به داروخانه می رود. که این اتفاق هم می تواند استعاره از بهبودی مادربزرگ کودک باشد. از پایان تأویلی این داستان هم می‌توان برداشت های متفاوتی کرد که همین هم می تواند تعریف لِیکاف از استعاره مفهومی باشد. که به  گفته ی او در زندگی همه انسانها در جریان است.

"از پشت شیشه های کیوسک تلفن ، خیابان را دیدم که برف می بارید. در میان دانه های برف نوازندگانی را دیدم که با هم حرف می زدند.

از دهانشان گل های داوودی و گل های یخ بر کف خیابان می ریخت. یکی از نوازندگان ایستاد و من را نگاه کرد.

شیشه خالی شربت سینه را از جعبۀ آن بیرون آوردم ، صدای سرفۀ مادربزرگ را شنیدم، صدای سرفۀ مادربزرگ را مرد نوازنده شنید ، خندید. نشانی را به مرد نوازنده دادم.

با مرد نوازنده به داروخانه رفتم و یک جعبۀ شربت سینه خریدم. شیشۀ پر از شربت سینه را از جعبۀ آن بیرون آوردم. صدای سرفۀ مادربزرگ را نشنیدم، صدایی شنیدم که نمی شناختم.

از مرد نوازنده نام صدا را پرسیدم، گفت:

_صدای تار من است، من نوازنده تار هستم ... (نشانی، احمدی، احمدرضا)"

 

 

قطب استعاری

رومن یاکوبسن (زبانشناس روسی، 1896_1982) معتقد است همانطور که نویسنده در آثار نثر از مجاز (یعنی از جز به کل رسیدن) برای تفهیم اثر خود استفاده میکند. شاعر نیز به استعاری کردن شعر گرایش دارد. حال آنکه اگر یکی از مشخصه های شعر، قطب استعاری باشد ، هرگاه نویسنده ای در داستان خود از این مشخصه استفاده کند، خواه ناخواه شاعرانگی را در اثرش لحاظ کرده است. به تعبیر یاکوبسن، قطب استعاری یعنی گسترش کلام به کمک محور جانشینی. البته جانشینی اولاً مبتنی بر شباهت و همانندی و ثانیاً محدود به عناصر کوچک زبانی ( واژه، عبارت و جمله و... ) نیست . بلکه گاه در سطح کلان روایت اتفاق می افتد. یک داستان جانشین داستان دیگری می شود که در این صورت از چند جنبه از جمله شخصیت، زمان، مکان، توصیف و خلق تصویر مورد توجه قرار می گیرد. یعنی ممکن است شخصیتی جایگزین شخصیت دیگر شود و یا تداخل شخصیت صورت پذیرد. و یا از لحاظ زمانی، گذشته و حال در هم آمیخته شوند و مکان پیچیده و مبهم شود. همچنین ممکن است تصاویر خیالی و واقعی آمیخته شوند. بهترین مثال ها برای پرداخت این نوع استعاره، داستان های شهریار مندنی پور هستند که از این ویژگی بخوبی برای شاعرانه کردن داستان هایش استفاده می کند:

سفرهایی برای مراد پیش می آمد. برای کارهای عجیب که علتشان را نمی فهمید و اهمیت هم نمی داد : در شهری، با تفنگی دور زدن، ترکاندن یکی از چراغ های یک خیابانی ... در شهر دیگری ، با لگد خراب کردن پلکان چوبی یک خانه متروک ،... سرقت عروسک دختر بچه ای در پارک شهر کشوری سوم ... اما این مسیرهای طولانی زمینی ... نیکویی بودند تا مراد همچنان او را اربابان دانایی دیگری آشنا کند: همه کس و همه حرف، اما همیشه، همه جا یک مرد درخشان سفید گیسو، در ردایی ابری همراهشان بود که مراد هیج از او نمی گفت. (داستان کوتاه ارباب کلمات، آبی ماورای بحار، مندنی پور شهریار، ص116)

داستان ارباب کلمات درباره ی مردی است قوی اما تهی مغز که همه اورا مسخره و با حیوانات مقایسه می کنند. مرد تصمیم میگیرد که بیاموزد. به خدمت پیری می رود و می خواهد که از منطق و فلسفه و ... برایش بگوید و او را تعلیم دهد. پیر ابتدا از او می خواهد که هرکاری را که می گوید انجام دهد . مرد می پذیرد و به خدمت پیر در می آید. در انتها که پیر کارهایی برخلاف عرف انجام می دهد ، مرید به مخالفت با او بر می خیزد و...

داستان مندنی پور ناخودآگاه مخاطب را بیاد داستان خضر و حضرت موسی می اندازد و این همان قطب استعاری است و استفاده ی نویسنده از جایگزینی شخصیت ها از طریق شباهت اعمال  (پیر و خضر _مراد و موسی). که ذهن خواننده را معطوف می کند به سمت ماجرایی قدیمی (برای درک بهتر داستانی که در زمان حال روایت می شود).

 

به هر روی می توان نتیجه گرفت که شاید تشبیه و استعاره (از هر نوعی) بعلت داشتن صراحت در توصیف، جزئی از استخوان‌بندی اصلی داستان تصور شوند. اما به هر حال از ارکان تخیل هستند که آن نیز از ویژگی‌های مهم شعر است و داستان، آن را به مانند شاخصه‌های دیگر شاعرانگی به عاریه می‌گیرد.

 و به مانند بسیاری دیگر از اشتراکات شعر و داستان زبانی و مفهومی در پیشبرد روایت، تفهیم ماجرا ، به تصویر کشیدن صحنه ها و شخصیت پردازی به مدد نویسنده می‌آیند. و یا به زیباتر شدن آن می افزایند.

       

 

منابع:

مصاحبه شمس لنگردی در نشست داستان شاعرانه (کانون عصر چهارشنبه ی ما)

مجموعه داستان کوتاه، یوزپلنگانی که با من دویده اند، نجدی بیژن

مجموعه داستان کوتاه، دوباره از همان خیابان ها، نجدی بیژن

مجموعه داستان کوتاه، آبی ماورای بحار، مندنی پور شهریار

رمان عقیل عقیل، دولت آبادی محمود

رمان جای خالی سلوچ، دولت آبادی محمود

رمان کلیدر، دولت آبادی محمود

رمان سمفونی مردگان ، معروفی عباس

داستان کوتاه نشانی، احمدی احمدرضا

نشانه شناسی تخیل و استعاره در داستان نشانی، فاطمه کاسی و محمدصادق بصیری

استعاری شدن زبان در داستان های شهریار مندنی پور، ابراهیم محمدی، رضا موصلی

علوم و فنون 1 و 2، دوره متوسطه دوم (رشته ادبیات و علوم انسانی)

 

                                                        

                                                        

 

دریافت
حجم: 9.9 مگابایت
توضیحات: شماره اول فصلنامه بادبان
 

 

بامدادِ سپید

فصلنامه بادبان

سال اول شماره سوم پاییز98

به بهانه تولد احمد شاملو

علیرضا خسروانی

 ((فایل pdf و با کیفیت این شماره از نشریه بادبان را می‌توانید در انتهای همین مطلب دانلود کنید))

ادبیات ایران بی شاملو کهکشان راه شیری‌ست بی نجوای خورشید. این تعبیر شاید علمی نباشد اما شاعرانه است.

آنچه علاقه‌مندان به ادبیات، شاملو را با آن می‌شناسند، شعر سپید است؛ البته جدا از دکلمه‌های بی‌بدیلِ اشعار فدریکو گارسیا لورکا، لنگستون هیوز، مارگوت بیکل و دیگر شاعران و شناساندن آنها به ادبیات ایران و همچنین ترجمه‌های فاخرش.

برای درک خدمت این نابغه به تلاطمِ ادبیات معاصر از نیما به بعد، کافی‌ست معنای لغوی و درونی واژه‌ی پیش‌قراول را دریابیم. شاملو سرباز آرامی بود که بی اِذنِ شاه با دلیریِ تام، بی باک از دهان‌کجیِ کج‌اندیشان، شاه‌راهِ جدیدی برای عبورِ دلیجان‌های واژه باز کرد.

بقول شمس لنگرودی: ((شاملو متوجه شد که این موسیقی کهن‌ِ کلام است که میتواند آن روح را در محتوای او بدمد نه موسیقیِ زبان روزمره‌. در نتیجه شعری سرود که صورت و محتوای هماهنگی داشت)). یعنی بامداد دریافت که در جانِ هر واژه‌ آهنگی نهفته است و این تفکر نو، از دلِ هنر هزارساله‌ی وزن و عروض و قالب و شاید از آبشخور دیگری ورای مرزهای این سرزمین، شعری پدید آورد که در حینِ راز آلودگی، سرشار از سادگی و صحبتِ ضمیر بود.

احمد شاملو بیگانه با ادبیات کلاسیک هم نبود، کما اینکه برای همه‌ی نسل‌ها سروده است؛ از کودکانه‌ی «بارون میاد جر جر» گرفته تا پیرانه‌ی «در آستانه»:

بارون میاد جرجر، گم شده راه بندر

ساحل شب چه دوره، آبش سیاه و شوره

 

آی خدا کشتی بفرست، آتیش بهشتی بفرست

جاده‌ی کهکشون کو، زهره‌ی آسمون کو

 

چراغ زهره سرده، تو سیاها می‌گرده

ای خدا روشنش کن، فانوس راه منش کن

 

گم شده راه بندر، بارون میاد جرجر

بارون میاد جرجر، رو گنبد و رو منبر

 

لک‌لک پیر خسه، بالای منار نشسه

لک‌لک ناز قندی، یه چیزی بگم نخندی

 

تو این هوای تاریک، دالون تنگ و باریک

وقتی که می‌پریدی، تو زهره رو ندیدی؟

 

عجب بلایی بچه، از کجا می‌یایی بچه

نمی‌بینی خوابه جوجه‌م، حالش خرابه جوجه‌م

***

 

و پیرانه‌ی در آستانه:

 

باید اِستاد و فرود آمد

بر آستانِ دری که کوبه ندارد،

چرا که اگر به‌گاه آمده‌باشی دربان به انتظارِ توست و

اگر بی‌گاه

به درکوفتن‌ات پاسخی نمی‌آید.

 

کوتاه است در،

پس آن به که فروتن باشی.

آیینه‌یی نیک‌پرداخته توانی بود

آنجا

تا آراستگی را

پیش از درآمدن

در خود نظری کنی

هرچند که غلغله‌ی آن سوی در زاده‌ی توهمِ توست نه انبوهی‌ِ مهمانان،

که آنجا

تو را

کسی به انتظار نیست.

که آنجا

جنبش شاید،

اما جُنبنده‌یی در کار نیست:

نه ارواح و نه اشباح و نه قدیسانِ کافورینه به کف

نه عفریتانِ آتشین‌گاوسر به مشت

نه شیطانِ بُهتان‌خورده با کلاهِ بوقیِ منگوله‌دارش

نه ملغمه‌ی بی‌قانونِ مطلق‌های مُتنافی. ــ

تنها تو

آنجا موجودیتِ مطلقی،

موجودیتِ محض،

چرا که در غیابِ خود ادامه می‌یابی و غیابت

حضورِ قاطعِ اعجاز است.

 

 

همسر آیدا، مابین این خامی و پختگی هرچه دل بخواهد از عاشقی و عشق گفته است و خاطرات بی‌همتایی را برای عاشق و معشوق‌های دیروز و امروز ساخته است. گاهی با شعر و گاه با زخمه‌ی دلنشینی که در صدایش داشت با دکلمه‌های جاندارش؛ چه با ترجمه‌ی اشعار شاعران نامدار و چه با سپیدهای پرمغزش:

چه بی‌تابانه می‌خواهمت

ای دوری‌ات آزمون تلخ زنده‌ به‌ گوری!

چه بی‌تابانه تو را طلب می‌کنم!

بر پشت سمندی

گویی

نوزین

که قرارش نیست

و فاصله

تجربه‌یی بیهوده است

بوی پیرهنت،

این‌جا

و اکنون

کوه‌ها در فاصله

سردند

دست

در کوچه و بستر

حضورِ مأنوسِ دستِ تو را می‌جوید،

و به راه اندیشیدن

یأس را

رج می‌زند

بی‌نجوای انگشتانت

فقط

و جهان از هر سلامی خالی‌ست…

 

حال با این گفته‌های تکراری و البته هربار با ارزش برای هر شاملو دوستی باید گفت که ای کاش قبل از بستن بارش از این روزگار با اتخاذ کردن مراتبی و نوشتن قوائدی در چهارچوبی ادبی و مبثوت، برای شعر سپید، بیراهه‌های بوجود آمده از دلِ این سبک خارق‌العاده را می‌بست. چراکه پس از وی خیل وسیعی از ناآگاهانِ خارج از شعر و ادبیات بر نوشته‌های خود، نام سپید نهاده و می‌نهند؛ که هرچند می‌توان برخی از آنها را نوعی ادبی دانست اما بیشتر آنها دل‌نوشته‌هایی هستند بی‌هیچ خصیصه‌ای از شعر و حتا بسیاری از آنها خالی از هر تخیلی‌ست که امروزه دنیای مجازی، جایی برای انتشار آنهاست و صدالبته در بازار آشفته‌ی نشر، بسیاری از آنها به چاپ می‌رسد.

اما همین سردرگمی در میان بسیاری از شعردوستان باعث نشده است تا پس از بنیان‌گذار این سبک و حتا به موازات وی، کسی سپیدِ حقیقی و ناب نسراید و بی‌اغراق پس از او هم سپید سرایانی قهار و هم شاعرانی که شعرشان از مشتقاتِ شعر نو است _بارهای بار_ شعربازان را به تحسین واداشته‌اند؛ که در اشعار آنها علاوه بر خصلت‌های شعر، مانند صورخیال و انواع آرایه‌های ادبی، آشنایی‌زدایی و ساختارشکنی‌هایی قابل تأمل می‌توان یافت. از این میان  و از نمایندگان شعر سپید، موج نو، حجم و فراگفتار می‌توان به نام‌های آشنایی اشاره کرد: فروغ فرخ‌زاد، احمدرضا احمدی، بیژن جلالی، یدالله رویایی، منوچهر آتشی، بیژن الهی، هرمز علیپور، علی باباچاهی، سیدعلی صالحی، محمدشمس لنگرودی و... یا جوان‌ترهایی چون محمدرضا عبدالملکیان، گروس عبدالملکیان، لیلا کردبچه، رسول یونان و بسیاری دیگر که تأثیر بسزایی در شعر و ادبیات این روزها داشته و دارند و به نوعی می‌توان بسیاری از آنها را پیرو شاملوی بزرگ دانست.

با این تفاسیر و گفته و ناگفته‌ها، تنها سطری از سپیدهای شاملو کافی‌ست تا بی‌آنکه بدانیم چه نگینی‌ست بر انگشتر شعر ایران، در گوشه‌ای از دل جایش دهیم. اما همانگونه که پیش‌تر گفته شد، ذمه‌ی شاملو بر گردن فرهنگ ایران، تنها بخاطر شعرهایش نیست. اگر فقط چند لحظه تمام استعدادِ ادبیات معاصر را بی ایشان در نظر بگیریم؛ آیا در این وادی، لااقل در ایران، خبری از امثال لورکا، هیوز، بیکل و بسیاری نامداران دیگر بود؟! آیا با شازده کوچولو لابه‌لای اخترک‌های آسمان رویاییِ اگزوپری می‌چرخیدیم؟! و صدها ترجمه، نقد و تفسیرِ بی‌بدیل و صدها ارمغان دیگر...

این گفته‌ها اما، هیچگاه حق مطلب و آنچه الف.بامداد در سنِ پُر چراغش برای فرهنگ این دیار کرده است، ادا نمی‌کند.

و چه کوتاه و بی‌باک چونان زندگیِ لبریز از دانایی‌اش از رفتن گفت و در دوم مردادِ شیرنشان، سفیر مرگ را سلام داد:

 

هرگز از مرگ نهراسیده ام

اگر چه دستانش از ابتذال، شکننده تر بود.

هراس من – باری – همه از مردن در سرزمینی است

که مزد گورکن

از آزادی آدمی

افزون تر باشد

 

جستن

یافتن

و آنگاه

به اختیار برگزیدن

و از خویشتن خویش

با روئی پی افکندن …

اگر مرگ را از این همه ارزشی بیش تر باشد

حاشا حاشا که هرگز از مرگ هراسیده باشم...

 

 

 

فایل pdf شماره سوم نشریه بادبان

دریافت
حجم: 5.95 مگابایت